درباره ریتون

یکی از چشم نوازترین و زیباترین دست ساخته‌های گران‌سنگ بشر که از دیرباز تا کنون مورد توجه جهانیان قرار دارد، «ریتون» (Rhyton) است. ریتون در اصطلاح علم باستان شناسی، همان ساغر یا جام است که در زبان فارسی به کار می‌رود و ایرانیان در دوران باستان با شکلی خاص و مهارتی تمام آن را می‌ساختند.  

بر اساس اسناد تاریخی و مطابق آنچه در متون باستانی آمده است ریتون‌ که در لغت‌نامه‌ها معادل تکوک نیز برای آن آورده شده، به ظروفی اطلاق می‌گردیده که انتهای آنها به شکل سر حیواناتی مانند شیر، ببر، گوزن، آهو، اسب، گاونر، بز وحشی و... بوده و با اندازه های متفاوت ساخته می‌شده است.

شاید ساخت این جامها به شکلهای خاص با ابنیه و کاخهایی که مادها، پارت‌ها و پارس‌ها در آن سکنا داشتند همخوانی داشته باشد زیرا که روح بلندپرواز آنان را دوچندان جلوه می‌داده است. به نظر می‌رسد که این نکته با باورها و عقاید آریایی‌ها نیز سنخیت داشته است چرا که در ساخت کاخ‌ها نیز استفاده از مجسمه حیوانات عظیم‌الجثه و خارق‌العاده که بیانگر عظمت آریایی‌ها بوده و نیز جنبه محافظت از کاخ و معابد را نیز داشته، مرسوم بوده است. در بیان دلیل دیگر ساخت این جام‌ها آمده است که ایرانیان در عهد کهن ظروف را به شکل سر جانوران قوی‌بنیه می‌ساختند و بر این باور بودند که ضمن نوشیدن از این جام‌ها زور و قدرت این موجودات قوی به آنها منتقل می‌شود.

سابقه هنر ریتون‌سازی به هزاره چهارم قبل از میلاد مسیح یعنی به حدود ۶۰۰۰ سال قبل باز می‌گردد و تعداد محدودی ریتون متعلق به آن زمان تا حدود قرن‌های هفتم و هشتم پیش از میلاد (۲۸۰۰ سال قبل) کشف شده ‌است. تا قبل از کشف فلز، از گل در ساخت ریتون بهره گرفته می‌شد. سفال های مکشوفه ریتونی فرم در «تپه مارلیک» و «تپه سیلک» و نیز دیگر مناطق ایران برتری ریتون ایرانی را بر همگان محرز ساخته است.

در طول دوران حکومت مادها، هنر ریتون‌سازی پیشرفت بسیاری داشته و در امتداد آن این هنر در دوران هخامنشیان رشد چشمگیری یافته و به اوج خود رسیده است و در دوره‌های اشکانیان و ساسانیان نیز این سیر تعالی همچنان ادامه یافته بطوریکه ریتون‌ها در این دو دوره از اهمیت ویژه‌ای برخوردار شده بودند.

ریتون‌های بسیاری در ایران از سلسله‌های مادها، هخامنشی، اشکانی، ساسانی و اسلامی به‌جا مانده ‌است که در موزه‌های سراسر جهان نگهداری می‌شوند. یکی از مهم‌ترین و معروفترین آنها، ریتون معروف دوران هخامنشیان است که به شکل شیر و از جنس طلا می‌باشد و اینک در موزه متروپولیتن نگهداری می‌شود.